چهارشنبه ۱۶ اردیبهشت ۹۴ ۲۱:۴۱ ۵۰۲ بازديد
=اطلاعيه پيش فروش آپارتمان اداري و مغازه تجاري در بر خيابان آزادي تهران =
زمين لرزه يك پديده طبيعي است. شايد بتوان گفت اين پديده برخلا ف تصور عامه به خودي خود مخرب نيست. اگر وسط بيابان باشيد و دچار زلزله شويد برايتان اتفاق خاصي نمي افتد مگر اين كه بر اثر شدت زلزله طوري زمين بخوريد خداي نكرده كه دست و پايتان بشكند يا زمين دهان باز كند و شما را به داخل بكشد.
بنابراين بار اصلي تخريب هاي زمين لرزه بر عهده خود انسان است. تركيب ساخت بشر با زمين لرزه است كه مرگ و مير و ويراني ها را باعث شده است.
امروزه دانش زلزله بسيار پيشرفت كرده و متخصصان اين امر آن قدر اطلا عات به دست آورده اند كه مي شود با رعايت نكات ايمني لا زم در ساخت و ساز، زمين لرزه هايي سخت را هم سالم و با حداقل آسيب از سر گذراند.
اين اتفاق در كشورهاي پيشرفته مانند ژاپن، ديگر بديهي شده است. طبق آمارها، ميزان تلفات جاني و خسارات مالي زمين لرزه ها در ژاپن به نسبت با تعداد و شدت بالا ي زلزله هاي سالا نه در اين كشور بسيار اندك است.
اما در ايران ... زلزله بومي كشور ماست. براي همين خيلي عجيب نيست كه انتظار داشته باشيم دانش و مهندسي زلزله در ايران اهميت و اولويت بالا يي داشته باشد. در زمينه تحقيق و پژوهش اوضاع چندان بد نيست و در دانشگاهها و مراكز پژوهش به صورت تخصصي درباره زلزله كار مي شود اما در مرحله اجرا كاستي هاي زيادي وجود دارد و بسياري از ساختمان ها از لحاظ مقاومت در برابر زلزله دچار مشكل هستند. پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله يكي از مراكز تحقيقاتي است كه كارهاي بسياري در زمينه زلزله و عواقب بعد از آن در آن انجام شده است. گفت وگويي با دكتر عبدالرضا سرو قد مقدم رئيس پژوهشكده سازه اين مركز انجام داده ايم تا اطلا عاتي در زمينه نحوه ساخت و ساز و چگونگي مقاومت ساختمانها در هنگام زلزله كسب كنيم.
لطفا مختصري در مورد فعاليت هاي اين مركز توضيح دهيد.
پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله يك مركز تحقيقاتي است زير نظر وزارت علوم تحقيقات و فناوري. وزارت علوم يكسري دانشگاه دارد و يكسري مركز تحقيقات. كار اين مركز اول تحقيقات است بعد كارهاي آموزشي.
كارهايي كه ما در مركز تحقيقاتي درگير آن هستيم تهيه دانش فني است. كار اصلي ما تحقيقات كاربردي است كه يكسري پروژه هاي هدف دار را شامل مي شود. انتهاي اين تحقيقات به جمع بندي مي رسد و به صورت دستورالعمل و آيين نامه ارائه مي شود و كار مركز در اين مرحله معمولا به پايان مي رسد. اين كه اين دستورالعمل ها و آيين نامه ها و ضوابط چقدر اجرايي شود به ارگان هاي اجرايي مثل شهرداري و وزارت مسكن وشهرسازي بر مي گردد كه چقدر با ما تعامل داشته باشند و بخواهند ما اين آيين نامه ها را در اختيارشان قرار دهيم.
سازمان مديريت و برنامه ريزي سابق كه معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي شده قبلا پروژه هاي زيادي با آنها انجام شده همچنين وزارت مسكن و شهرسازي هم با ما در تعامل است اما بيشتر بحث اجرايي به ارگان مذكور بر مي گردد.
مقاوم سازي در ساختمان هاي كشور چگونه است؟
مقاوم سازي از نظر متخصصين از دو ديدگاه مورد توجه است. مقاوم سازي در ساختمان هاي قديم (موجود) 2- مقاوم سازي در ساختمان هاي جديد.
منظور از ساختمان هاي جديد ساختمان هايي است كه قرار است ساخته شود. وقتي ساختماني قرار است ساخته شود طراح دستش باز است كه مثلا اگر ساختمان بتوني است تيرها، ستون ها، آرماتورها و كلا جزئيات مطابق با آخرين يافته ها و آيين نامه هاي روز باشد ودفترچه هاي محاسبه آن تهيه شود و بعد از آن به دست سيستم نظارت و پيمانكار مصالح مي رسد كه هر چه سيستم نظارتي بيشتر باشد كار بهتر انجام خواهدشد.
ما در پژوهشگاه به دنبال طراحي و اجرا و نظارت در ساختمان هاي جديد نيستيم بلكه مهندسين مشاور پروژه هاي كوچك و بزرگي را انجام مي دهند اين مسووليت به عهده آنهاست و كارشناسان ما فقط مسائل و آيين نامه ها را بررسي مي كنند.
در پژوهشگاه ها گروه ساختمان، سازه هاي خاص، شريان هاي حياتي و ديناميت هاي تجربي كار مي كند كه سرگروه اول بدين صورت كارهاي تحقيقاتي انجام مي دهند كه يك ضابطه خاص را كه در آيين نامه هست (بر فرض براي ساختمان هاي مصالح بنايي ابعاد پنجره و در از حد خاصي بيشتر نباشد) بررسي مي كنند. پروژه به صورت مدلهاي كامپيوتري يا آزمايشگاهي بررسي مي شود كه مثلا اين ضابطه خيلي محافظه كارانه است يا نه و ما در ساختمان هاي جديد بيشتر در همين حد ضوابط موجود را بررسي و به روز مي كنيم.
اما مسئله مهم تر در مورد ساختمان هاي موجود است. مشكلي كه در كشورهاي زلزله خيز مثل كشور ماست اين است كه تعداد بسيار زيادي ساختمان وجود دارد مثلا در تهران و خيلي از شهرهاي كشور.
در كشور ما حدودا ساليانه يك ميليون متر مربع ساخت و ساز مي شود و مرتب ساخت و ساز مي شود. اين ساختمان ها (به خصوص قديمي ترها) طبق آيين نامه هاي جديد نيستند. حتي اگر همان موقع (حدود 10 تا 20 سال پيش) ساختمان مطابق آيين نامه هاي آن زمان ساخته شده باشد اما با آيين نامه هاي الا ن مطابقت ندارد. چون آيين نامه هاي حال حاضر هم اطلا عات فني آن زياد شده وهم تجربه زلزله هاي جديد درسهايي داده كه موجب شده ضوابط براي ساختمان هاي فولا دي، بتوني و مصالح بنايي عوض شود.
وقتي ضوابط عوض مي شود ما شكل بزرگ و پيوسته اي در ساختمان هاي موجود داريم كه حتي اگر مطابق ضوابط ساخته شده باشند نياز به بررسي و مقاوم سازي دارند.
ما بحث مقاوم سازي يا بهسازي را در ساختمان هاي موجود بررسي مي كنيم. كار ما اين است كه با ساختمان هاي موجود چه بايد كرد. چون اين موضوع براي همه دولت ها در مناطق زلزله خيز يك دردسر عمده است.
متاسفانه بسياري از اين ساختمانها آسيب پذيرند حتي اگر با آيين نامه زمان خودش ساخته شده باشد. بگذريم كه بسياري از ساختمان ها درهمان زمان هم با آيين نامه زمان خودش مطابق نبوده وساخته نشده است.
بسياري از اين ساختمان ها نقشه ندارند. مصالح خوب در آنها به كار برده نشده، خوب نگهداري نشده يا كاربري اش عوض شده مثلا مسكوني بوده تبديل به مدرسه يا درمانگاه شده است (وقتي كاربري عوض مي شود آيين نامه ها ضوابط متفاوتي پيدامي كنند.)
پژوهشگاه يكي از قسمت هاي تحقيقاتي كه كاركرده و تجربه موفقي داشته در برخورد با ساختمان هاي موجود است يعني دستورالعملي كه در كشور در دستور كار است توسط پژوهشگاه براي سازمان مديريت وقت تدوين شد كه بتوانند در برخورد با ساختمان هاي جديد و ارزيابي آن روال استانداردي را در نظر بگيرند.
استانداردهايي كه براي ساختمان هاي موجود در نظر گرفته مي شود از دو جنبه بررسي مي شود 1- ساختمان هاي دولتي و عمومي 2- ساختمان هاي مردمي
وقتي صحبت بهسازي و مقاوم سازي مي شود ساختمان هاي دولتي و عمومي و شريان هاي حياتي كشور در اولويت قرار مي گيرد ما در كشورمان ساختمان هاي زيادي در شهرها و روستاها داريم كه بيشتر آنها تجاري و مسكوني است اما يكسري از ساختمان ها دولتي است كه اولويت ما در حفظ آنهاست و ساختمان هاي مسكوني در اولويت بعدي قرار دارند.
علت اولويت ساختمان هاي دولتي و عمومي بر ساختمان هاي مردم چيست؟
علت اولويت ساختمان هاي دولتي و عمومي بر ساختمان هاي مردمي اين است كه اگر اين ساختمان ها در هنگام زلزله حفظ شوند بعد از زلزله مي توانند از ابعاد زلزله بكاهند. مثلا مدارس، بيمارستانها يا مخابرات.
مخابرات مي تواند اطلا ع رساني كند، مدارس مي توانند محل اسكان حادثه ديده ها باشند.
از ديد ديگر هم اين موضوع منطقي است و آن از لحاظ بودجه است. نه تنها در ايران بلكه در تمام كشورهاي دنيا بحث مقاوم سازي و بهسازي ساختمان هاي مردم معمولا از جاي ديگر تامين اعتبار مي شود. چون از قدرت دولت خارج است كه بخواهد اين همه ساختمان مسكوني و تجاري را بهسازي كند.
در اكثر موارد مكانيزم هاي تشويقي و تنبيهي تعريف مي شود كه مردم خودشان تشويق شوند يا حتي بعضي جاها به اجبار مكانيزم هايي گذاشته مي شود. بيمه در اينجا مي تواند موثر باشد.
مسئله مهم اين است كه ما از ساختمان هاي عمومي انتظارات خاصي داريم. مثلا در مورد يك بيمارستان اگر بخواهيم آن را بهسازي كنيم انتظارمان اين است كه اين بيمارستان تا زلزله هاي 475 تا 500 سال كه به وقوع مي پيوندد هيچ اتفاقي برايش نيفتد و بتوان در آن جراحي كرد. اتاق عمل و بخش ها صدمه نبيند و مشكلي در كاركرد بيمارستان به وجود نيايد ولي مثلا در زلزله 2500 ساله اگر اتاق عمل آن از كاربري افتاد اشكالي ندارد اما نبايد كسي در آن كشته شود.
ما در مورد زلزله هميشه با ريسك سروكار داريم. ما هيچ وقت نمي توانيم بگوئيم ساختماني بسازيم كه در هيچ زلزله اي براي آن اتفاقي نيفتد. اگر بخواهيم ساختماني بسازيم كه در زلزله هاي خيلي قوي هم صدمه نبيند خيلي غيراقتصادي است و عملا ما چنين بودجه اي نداريم كه حتي براي يك ساختمان هم چنين كاري بكنيم. فقط در موارد خاص مثل نيروگاه اتمي كه تازه براي آن هم در زلزله هاي 2500 تا 5000 ساله طوري طراحي كنيم كه كمتر صدمه ببيند ولي زلزله هاي 10000 يا 20000 ساله ممكن است صدمه ببيند. بالا خره ما بايد يك محدوده ريسك هايي را قبول كنيم.
مسئله اي كه براي ساختمان هاي مان در نظر گرفته مي شود اين است كه در زلزله هاي 500 ساله چگونه باشند مثلا ساختماني در زلزله 475 ساله سقفش نريزد، ايستايي آن حفظ شود ولي ممكن است بعد از زلزله مجبور شوند ساختمان را خراب كنند.
بنابراين ريسكي كه حتي در ساختمان هاي جديد مي پذيريم اين است كه در زلزله هاي با دوربازگشت 475 سال تا 500 سال حتي المقدور كسي دراين ساختمان ها كشته نشود اما ممكن است افراد صدمه ببينند.
به هر حال اگر اين گونه كارها بخواهد انجام شود مطالعات بايد دقيق تر باشد چرا كه يكي ديگر از مشكلا ت ما اين است كه خيلي از ساختمان ها نقشه و اطلا عات كافي ندارند. ما اگر بخواهيم يك ساختمان را مدل سازي كامپيوتري كنيم بايد بدانيم مشخصات و مصالحش چيست، ابعادش چگونه است و آنها را چك كنيم كه در اين سطح زلزله جواب مي دهد يا نه و كجاها صدمه مي بيند؟ اما متاسفانه بسياري از ساختمان ها اطلا عات كافي به ما نمي دهند.
كسب اطلا عات خود نيازمند يك سري استانداردهاست. چرا كه قبلا اين كارها به صورت تجربي انجام مي شد. يك شركت براي اين كه به اطلا عات مي رسيد ممكن بود بگويد من تمام قسمت ها را مي كنم، ديگري بگويد من دو جا را مي كنم و... در اين حالت كارفرما كنترلي نداشت كه چه كسي درست كار مي كند. به هر حال نياز به دستورالعمل و آيين نامه بود كه اين دستورالعمل ها و آيين نامه هاي مان تدوين شده است در اين مورد كار خوبي كه انجام شد اين بود كه به بسياري از ساختمان هاي دولتي و عمومي معرفي شدند. ارگان هاي نظامي، انتظامي، درماني مثل وزارت بهداشت، مخابرات و مدارس تخفيف داده شد تا شروع كنند به اولويت بندي ساختمان هايشان. اين ساختمان ها در اختيار مشاورين ذي صلا ح قرار گرفت كه با اين دستورالعمل ها بررسي شوند.
در حال حاضر بسياري از اين پروژه ها كارهاي مطالعاتي شان انجام شده و بعضي هم به مرحله اجرا درآمد (به خصوص در مدارس) و كار بهسازي آن ها آغاز شده است.
اما مسئله اين است كه بهسازي به صورت رسمي در كشور ما براي ساختمان هاي دولتي و عمومي بوده است و مردم خودشان ساختمان هايشان را بهسازي مي كنند. خيلي از شركت ها به آنها سرويس مي دهند اما بيشتر مردم به صورت خودجوش ساختمان هايشان را بهسازي كرده اند.
آيا بهسازي هايي كه در كشور انجام شده مطابق با استانداردهاي زلزله هست؟
آن دسته از ساختمان هايي كه مطابق با دستورالعمل سازمان مديريت بهسازي شده، بله ولي ما نمي خواهيم براي مردم در شهر و روستا تعهدات خاصي ايجاد كنيم كه اين ساختمان در هر سطح زلزله چه عملكردي از خود نشان مي دهد بلكه فقط مي خواهيم رفتار كلي ساختمان بهتر شود و ايمني آن در حدي باشد كه افراد در آن كشته نشوند. در اين حالت مي توان ساده تر برخورد كرد كه لا زم نباشد مطالعات ميداني خيلي سنگيني انجام دهيم.
ما بايد در بهسازي ساختمان به جايي برسيم كه بيشتر به رفع عيب بپردازيم، وزن ساختمان را كم كنيم و هر چه اجزاي ساختمان به هم پيوسته تر باشد بهتر است و مسلما وقتي اين كارها را انجام داديم وضعيت ساختمان در شرايط بهتري قرار مي گيرد.
اما اگر از ما بپرسند كه ساختمان در زلزله با دور بازگشت 500 سال چطور است ممكن است نتوانيم به آن ريزي نظر دهيم اما ايمني جاني براي اين زلزله ها رعايت خواهد شد. بنابراين يك مشكل اين است كه اگر بخواهيم طبق بررسي گران و وقت گير ساختمان ها را بررسي كنيم امكان پذير نيست و مجبوريم اين روال را براي ساختمان هاي خاص پياده كنيم.
حال اگر بخواهيم ساختمان هايي كه سطح ايمني شان بالا رود دستورالعمل هاي خاصي تدوين شده است.
در ايران يك تيپ ساختمان وجود دارد كه تقريبا 75 تا 85 درصد ساختمان ها به اين نوع ساخته مي شود و ما به اصطلا ح به آنها مي گوئيم مصالح بنايي.
منظور از اين اصطلا ح ساختمان هايي است كه آجري، سفالي يا بتني هستند. در اين ساختمان ها ممكن است كه در آنها ستون فولا دي يا تير بتوني به كار رفته باشد اما آنچه كه بار سازه را بر عهده دارد (چه بار ثقلي يا بار جانبي مثل بار زلزله يا بار) ديوارهاي باربر مصالح بنايي است كه اگر مسائل مربوط به آن رعايت شود سطح ايمني ساختمان ها در كشور بالا مي رود و خيلي از نگراني هاي مردم در حفظ جانشان از بين مي رود بنابراين لا زم است توجه ويژه اي به آن شود.
خوشبختانه اولين دستورالعمل هايي كه براي ارزيابي ساختمان هاي متداول تدوين شد براي اين تيپ ساختمان ها تدوين شد. (توسط وزارت مسكن و شهرسازي و هم مشاور سازمان مديريت)
آيا اين دستورالعمل ها كه تدوين شده به مرحله اجرا هم رسيده است؟
اجراي اين دستورالعمل ها از دست دولت خارج است. دولت مي تواند ارگان هاي زير نظر خودش را مجبور كند و به آنها بودجه دهد و از آنها برنامه بخواهد كه مثلا طبق فلا ن بودجه ظرف 4 تا 10 سال براي بهسازي مدارس در نظر گرفته شده اما براي مردم نمي شود اجبار كرد و بيشتر مكانيزم هاي تشويقي و از همه مهم تر قيمت گذاري ها مي تواند تاثيرگذار باشد.
نكته مهم ديگر كه كارشناسان تاكيد زيادي بر آن دارند شناسنامه فني ساختمان است. شناسنامه فني با ضوابط و آيتم هايي كه دارد مي تواند نشان دهنده وضعيت موجود ساختمان باشد.
بنابراين گام اول در جهت وارد كردن مردم در صحنه اين است كه وضعيت موجود براي هر ساختمان دقيقا مشخص شود. يعني معلوم شود اين ساختمان از لحاظ مقررات ساختماني خوب است، ساختمان ديگر در حد متوسط و ديگري در وضعيت بدي قرار دارد.
متاسفانه در حال حاضر وضعيت ظاهري ساختمان هاي مردم بيشتر ديده مي شود و ملا ك خوبي است در حالي كه ممكن است يك ساختمان با ظاهر خوب از لحاظ مقاومت در برابر زلزله وضعيت بدي داشته باشد. اگر اين موضوع جدي گرفته شود تقريبا با قاطعيت مي توان اميدوار بود كه در مقياس وسيع بحث توجه به مقاوم سازي شروع شود اما در حال حاضر چنين وضعيتي وجود ندارد. مثلا شما براي خريدن يا اجاره كردن خانه اي مي روي هيچ گونه ديدي نداري كه وضعيت اين ساختمان چطور است و اكثر مردم به اين موضوع توجه مي كنند كه ساختمان در كجاي شهر قرار دارد، دكور آن چطور است، امكانات رفاهي آن چگونه است. چون اين مسائل را مي تواني چك كني اما در مورد مسائل ايمني اطلا عاتي نداري.
چه نكاتي را در هنگام ساخت يك ساختمان بايد رعايت كرد و هنگام خريد چه نكاتي مي تواند به يك خريدار كمك كند كه يك خانه مطابق با استانداردها باشد؟
در مورد مسائل فني ساختمان چند نكته مي تواند كمك كند. مثلا اگر بدانيد كه اين ساختمان ها چقدر با آئين نامه ها مطابقت دارد آيا نقشه هاي اجرايي آن موجود است، آيا توسط ناظر ذي صلا ح كنترل شده يا پيمانكار ذي صلا ح بوده يا تجربي؟ اين چند آيتم مي تواند كارنامه يك ساختمان را مشخص كند. در اين حالت اين آيتم ها مي تواند در قيمت ساختمان تاثيرگذاشته و ديگر اين طور نباشد كه ساختمان هاي يك منطقه يك قيمت داشته باشند. بنابراين سازنده هم چون مي داند كه سود او تابع اين گزينه ها مي شود بنابراين به اين موارد توجه بيشتري مي كند.
در حال حاضر سازندگان مي بينند كه سود بيشتر در سنگ و نما و...است اما اگر به او گفته شود چنين كنترلي در آپارتمان در قيمت آن تاثير زيادي دارد بنابراين او هم به اين مسئله توجه بيشتر كرده و ايمني ساختمان رعايت مي شود.
بايد همه فشارها از طرف كارشناسان امر، رسانه ها و ارگان ها ايجاد شود تا شناسنامه فني ساختمان تدوين شود.
شناسنامه فني توسط كدام ارگان بايد تدوين و اجرايي شود؟
مراكز تحقيقاتي يا دانشگاه ها مي توانند كار تدوين آن را بر عهده گيرند. اما مساله مهم تر اجراي آن است كه به وزارت مسكن و شهرسازي و خصوصا شهرداري برمي گردد. چرا كه مجوزها دست شهرداري است. شهرداري مجوز ساخت و تغيير كاربري مي دهد. مردم براي نوسازي به آنجا مراجعه مي كنند. وقتي كه هزينه نوسازي و ماليات از ساختمان هايي كه كيفيت بدي دارد بيشتر گرفته شود يا از كسي كه ساختمان با كيفيت پايين دارد ارزان تر خريده شود يا كمتر اجاره شود و در انتقال و فروش و... سختگيري هايي شود، مي تواند در اين امر موثر باشد.
نكته مهم ديگر مشاركت بيمه است. بيمه در كشورهاي ديگر خوب جواب داده است. وقتي اشخاص مجبور شوند بيمه زلزله ساختمان داشته باشند، هزينه بيمه مي تواند به مشخصات ساختمان ربط داشته باشد يعني ساختماني كه كيفيت بدي دارد بيمه ساليانه آن زياد و ساختماني كه خوب باشد بيمه ساليانه آن كمتر باشد.
بنابراين مواردي بايد باشد كه افراد به ساخت خانه هايي مطابق با استانداردهاي زلزله تشويق شوند. متاسفانه در مسائل مربوط به زلزله خيلي از ريسك هايي كه در نظر مي گيريم اين است كه احتمال آنها چقدر است يعني مي گوييم اين ريسك احتمالش كم است پس كمتر اهميت مي دهيم. اما واقعيت اين است كه ريسك هايي كه در نظر گرفته مي شود بايد نتايج آن سنجيده شود. يك ريسكي هست كه احتمالش كم است اما اگر اتفاق بيفتد نتايجش ممكن است چند نسل را تحت الشعاع قرار دهد. مثل زلزله بم، رودبار، منجيل و... كه البته تازه در شهرهاي بزرگ اتفاق نيفتاد اما چند نسل تحت الشعاع قرار گرفتند ما نمي توانيم با زلزله همان طور برخورد كنيم كه با تصادفات رانندگي برخورد مي كنيم چرا كه در تصادفات رانندگي چند نسل خانواده اي داغدار مي شوند. البته اين مساله هم خيلي بد است اما تاثيرات آن با تاثيرات زلزله قابل مقايسه نيست به هر حال اگر بخواهيم تجربه نسبتا موفق مقاوم سازي ساختمان هاي موجود در بخش هاي دولتي و عمومي در بخش هاي مردمي و خصوصي هم به وجود آيد يكي از راه هاي آن ضابطه مند كردن وضعيت موجود است.
كارشناسان امر در اين باره كاري كه مي توانند انجام دهند تدوين شناسنامه فني است، يعني شناسنامه فني چه فرم باشد، كنترل ها به چه نحو باشد در ساختمان به چه جاهايي به عنوان اولويت اول توجه شود.
البته بحث شناسنامه فني بحث مهمي است كه بايد توجه خاصي به آن داشت كه حتما اجرايي شود و صوري نباشد چرا كه ممكن است از فردا بگويند همه ساختمان ها شناسنامه فني دارند اما اطلاعاتي كه در آن هست چيز خاصي را نشان نمي دهد. اگر اين مهم انجام شود گام هاي بعدي راحت تر پيش مي رود البته راه براي كمتر كردن آسيب پذيري ساختمان ها در مقابل زلزله طولاني است.
چه ايراداتي در يك ساختمان كليدي است و عدم رعايت آن در هنگام زلزله باعث صدمه زدن به ساختمان مي شود؟
ممكن است در يك ساختمان كه ساخته مي شود حتي كسي هم كه تخصصي ندارد بتواند كلي ايراد در آن پيدا كند مثلا ديوار كج است، اتصالاتش خوب جوش نخورده است و... اما يكسري ايرادات، ايرادات كليدي است كه بايد به آنها توجه ويژه اي داشت. ايرادهاي كليدي به تيپ سازه ربط دارد. مثلا براي ساختمان هاي فولادي جوشكاري و اتصالات نكته مهم است و ما به دنبال آن هستيم كه آيا اتصالات و جوشكاري درست انجام شده يا نه؟ در حالي كه در ساختمان هاي بتني مصالح و نحوه جايگذاري آنها مهم است كه مثلا آيا آرماتورها در جاي خود قرار گرفته اند يا نه.
حداقل كاري كه مردم مي توانند انجام دهند اين است كه وقتي مي خواهند ساختماني اجاره كنند يا بخرند ببينند نقشه هاي آن موجود است.
يكي از مشكلات عمده ما در اين مقوله اين است كه بسياري از اين ساختمان ها نقشه ندارند. كاري كه مي توان تا تدوين و اجرايي شدن شناسنامه فني انجام داد اين است كه مردم لااقل در مورد نقشه ها طلب بيشتر مي كنند. نقشه هاي ساختمان وقتي موجود باشد تا حد زيادي مي تواند به كسي كه مي خواهد نكات فني را چك كند كمك كند كه آيا جزئيات خوب رعايت شده يا نه؟ اما مشكل به اينجا ختم نمي شود و در خيلي از موارد ممكن است نقشه ها عينا اجرا نشده باشد. بعضي وقت ها حين ساخت بعضي از مصالح پيدا نمي شود و پيمانكاران آن را عوض مي كنند كه در اين موارد نيز نظارت نقش مهمي دارد. در خيلي موارد ممكن است در ساختمان مسائلي رعايت نشود و فرد جريمه شود. اما آيا اين جريمه شدن نقاط ضعف ساختمان را برطرف مي كند؟ اين حداقل مواردي است كه تا تدوين و اجرايي شدن شناسنامه فني مي توان در نظر گرفت چرا كه فرد متخصص با اطلاعات مي تواند به جمع بندي برسد.
در مورد ساختمان هاي مصالح بنايي ما بيشتر نگران اين هستيم كه نحوه اتصال سقف به ديوار چگونه است چون خيلي از اين ساختمان ها اتصالاتشان درست نيست و در هنگام زلزله ديوار جابه جا مي شود، سقف فرو مي ريزد و افراد كشته مي شوند.
نحوه اتصال ديوار به ديوار بايد يك ضابطه خاصي داشته باشد و بتوان آن را راحت چك كرد. اين موارد به ميزان زيادي مي تواند موثر باشد.
اما نكته اي كه در اينجا بايد گفت اين است كه رعايت نكردن خيلي از ضابطه ها (90 درصد) به قصد نيست و در خيلي از موارد به خاطر عدم اطلاع است.
اينكه ما مي گوييم بيشتر مشكل ما در اجراست واقعيت اين است كه حجم ساخت و ساز در كشور ما زياد است (شايد در مقام اول باشيم) با اين حجم زياد نمي توان در همه روستاها و شهرها انتظار داشته باشيم نيروهاي آموزش ديده كار انجام دهند.
در اين موقع است كه افرادي كه تجربي هستند وارد كار مي شوند. بنابراين وقتي كسي تجربي كار كرده و ساختمان را مي سازد شايد به خاطر عدم آموزش است كه نمي داند كه اتصال بين دو ديوار چگونه بايد به صورت اصولي رعايت شود. چنين فردي 30-40 سال كار كرده و فرد باتجربه اي است و وقتي ما در مورد زلزله هاي با دور بازگشت 500 سال و 2500 سال و... صحبت مي كنيم، چنين شخصي در فكرش هم نمي گنجد. وقتي كه 40 سال كار كرده وهيچ مشكلي هم برايش به وجود نيامده است باورش نمي شود كه يك ناظر به او بگويد فلان جا مشكل دارد. استدلال او اين است كه مثلا ايشان از دانشگاه آمده. ما 40 سال كار كرديم و هيچ مشكلي پيش نيامده است و حالا مي خواهند با اين حرف ها هزينه ما را بالا ببرند.
اما در صورتي كه آموزش داده شود كلاس هاي آموزشي ايجاد شود و فيلم زلزله هاي گذشته نشان داده شود كه چگونه يك ساختمان بتني با اين عظمت در زلزله مثل اسباب بازي به هم پيچيده و اتصالات از بين رفته و ساختماني كه الان استوار ايستاده در چند ثانيه چه بلايي بر سرش مي آيد خيلي مي تواند موثر باشد. البته در حال حاضر دوره هاي آموزشي ايجاد شده اما طبق معمول ما نمي توانيم يك دفعه اين كار را انجام دهيم.
خيلي از جاها شروع كرده اند مثلا براي ساختمان هاي با متراژ بالا كه پيمانكار آن بايد ذي صلاح باشد (تحصيلاتي در اين رشته داشته باشد گواهي داشته باشد) هر چه ما بتوانيم اين روند را به پيمانكارهاي پايين تر بياوريم مثلا كساني كه جوشكاري مي كنند، بتن ريزي مي كنند و... هم دوره اي ببينند بسيار مفيدتر و مثمرثمرتر خواهد بود. البته اينجا نقش وزارت كار و آموزشكده هاي فني و حرفه اي مشخص مي شود كه تعداد زيادي افراد آموزش ديده و البته كارا تربيت شود كه در اين حالت مساله نظارت هم حل شده و مشكلات آن كمتر خواهد شد. چرا كه وقتي در حالت تجربي مسائل رعايت نمي شود، ناظر هم نمي تواند 24 ساعته مقيم يك ساختمان باشد بنابراين اين مسائل به وجود مي آيد.
رعايت اين مسائل براي ما كه نگران زلزله در شهرهاي بزرگمان هستيم بسيار خوب است و مي تواند دور نماي خوبي داشته باشد. هر چند كه در تاريخ معاصرمان خوشبختانه زلزله در شهرهاي بزرگ نداشته ايم اما وقتي به شهرهايمان نگاه مي كنيم كه چه عواقبي در انتظارمان است و چه فاجعه اي ممكن است پيش آيد نگرانيمان بيشتر مي شود چرا كه زلزله شناسان هم مي گويند آمدن زلزله قطعي است و در آمدنش شكي نيست اما زمان آن معلوم نيست پس در اين حالت بايد آمادگي بيشتري داشته باشيم.
تهران به عنوان شهري كه ساخت و ساز در آن زياد است هنگام وقوع زلزله چه موقعيتي دارد؟
مطالعات كلي كه انجام شده و هم در پژوهشگاه و هم در مديريت شهري مثل اعضاي شوراي شهر برآوردهاي مختلفي داده اند. مثلا در سناريوي ژاپني هاست كه اگر گسل جنوب شهر فعال شود چه طور خواهد بود يا گسل شمال شهر چه اتفاقي مي افتد؟
در آسيب پذيري شهر تهران همه متفق القول بوده اند و حتي در مطالعات اعداد و ارقامي هم از كشته ها و زخمي ها داده اند كه البته اين وابسته به فرضيات آن مطالعه است.
در واقع اينكه مشكل هست و داريم در آن شكي نيست اما بحث اين است كه نحوه برخورد چگونه باشد يعني بيان مشكل بايد با حل آن متناسب باشد. صرف ترساندن مردم كار جالبي نيست و در نهايت هم ممكن است معكوس عمل كند بعد از يك مدت مردم مي گويند پس نمي توان كاري كرد زلزله هم آمد كه آمد و بسياري را موارد ديگر رعايت هم نمي كنند.
پس اطلا ع رساني و نشان دادن خطرات كه راه حلي در موازاتش گذاشته نشود راه حل مناسبي نيست و خيلي موثر نيست. كاري كه ما مي توانيم انجام دهيم اين است كه هم اطلا عات فني آماده باشد و هم مكانيزم هاي اجرايي به كار افتد.
برج هايي كه در كشور خصوصا تهران ساخته مي شود چه وضعيتي دارند؟
در مورد برج ها خوشبختانه البته به طور نسبي ساختمان هاي بلندتر شايد به خاطر اينكه بلند هستند و در اغلب موارد در جاهاي بدي هم قرار گرفته اند دور مناطقي كه نزديك گسل هست قرار دارند و همچنين به خاطر فرمش كه با ساخت وساز سنتي متفاوت است در مجموع در حين ساخت توجه بيشتري به آن ها مي شود. اما به طور كلي نمي توان گفت كه وضعيت برج ها مطلوب است. به هر حال يك سري دقت هاي طراحي و اجرايي در آن ها بيشتر رعايت مي شود. بنابراين واقعيت اين است كه ما بايد توجه بيشتري به بافت هاي فرسوده و قديمي تر و سنتي تر كنيم و درساخت ساختمان هاي جديد دقت و نظارت بيشتري شود. در مجموع برج ها در خطر ثانويه هستند نسبت به ساختمان هاي قديمي تر و سنتي تر و حتي ساختمان هاي كوتاه.
در شهرهاي مثل بم و رودبار... كه در زلزله تلفات و صدمات زيادي داشتند روند ساخت و ساز هاي جديد چگونه بوده آيا مقاوم سازي در آن ها رعايت شده است؟
عموما بهتر مي شود ولي اين طور نيست كه بتوان به طور مطلق گفت مثلا در بم كه زلزله رخ داد ساخت و ساز هاي بعدي با نظارت بهتر ساخته شدو مي شود. در مجموع سختگيري ها خيلي بيشتر بوده است و بنياد مسكن به كمك نظام مهندسي نظارت بيشتري داشتند و سيستمي كه پياده شد ساختار با نظمي بود. در بعضي موارد حتي سخت گيري ها بيشتر از آيين نامه بود.
اما يك مساله مهم ديگر كه در آن جا نيز قابل توجه بود حجم زياد ساخت و ساز باعث شد كه با توجه به كمبود نيروي كار آموزش ديده در كشور مشكلا تي در ساخت و ساز هم به وجود آيد و مردم مشكل ساز شدند. در مواردي ديده مي شد كه به خاطر مسائل اقتصادي خود مالكين در كارهاي فني دخالت مي كنند اين مساله به خاطر اين بود كه هزينه ها پايين آيد. در هر حال كسي كه افرادي از خانواده اش را از دست داده و زير جاي سقف دار نمي خوابد و هنوز هم همين طور است باز تحت فشارهاي اقتصادي با تيم هاي فني چانه مي زدند و خواسته هاي غير معقول داشتند.
پس مي بينيم كه مردم حتي مسائلي كه براي خودشان رخ داده را يادشان مي رود. اينجاست كه تخصصي بودن كار بايد حفظ شود.
اين مساله خيلي از شهرهاي كوچك تر هم هست و مردم در مسائل فني خيلي تصميم گير هستند.
يعني اگر زلزله اي مشابه همان زلزله در اين شهر اتفاق افتد ديگر شاهد چنين فاجعه اي نخواهيم بود؟
من خيلي اميدوارم كه بسيار كمتر خواهد بود. اگر زلزله مشابهي اتفاق افتد چون سطح متوسط ساخت و ساز ارتقا يافته اما چون تيم حرفه اي پيمانكاري كم است مشكلاتي هم وجود دارد.
اين مسائل به راحتي با كنترل و آموزش قابل حل است. وقتي ما در مورد مسائل پزشكي دخالت نمي كنيم مثلا براي قلبمان خودمان دارو تجويز نمي كنيم و وارد مسائل تخصصي نمي شويم اما اطلاعات داريم كه مثلا چه چيز براي بيمار قلبي بد است يا كلسترول بالا براي قلب مضر است. در مورد ساختمان هم بايد اين طور باشد و بپذيريم كه اگر كسي براي ما ساختمان مي سازد اگر اشكالي به ذهنمان مي رسد بتوانيم جلوي اين اشكالات را بگيريم اما از طرفي هم نبايد در كار تخصصي وارد شويم.
شريان هاي حياتي (مثل سيستم هاي آب و گاز) در هنگام وقوع زلزله در چه وضعيتي قرار دارند؟
تجربه زلزله هاي گذشته نشان داده كه حوادث ثانويه مثل آتش سوزي يكي از عوامل بوده بنابراين مورد توجه قرار گرفته اند. به همين دليل مطالعه و اجراي چند پروژه بزرگ در تهران شروع شده است. ما انتظار داريم كه سيستم آب و فاضلاب در اين شرايط حفظ شود و تخريبشان به حداقل برسد اما در سيستم گاز نگرانيم كه بيشتر باعث تشديد زلزله مي شوند. عموما بايد روي سيستم هاي قطع كار شود. سيستم هايي كه مراكز توزيع و تقليل فشار گاز را تشخيص دهند و نشتي هاي پيش آمده را نشان دهند و در آن لحظه سيستم گاز را قطع كنند مي تواند كمك زيادي به پيشگيري از فاجعه كنند.
به سيستم هاي دولتي و عمومي تر هم در اين مورد توجه بيشتري شده اما بيشتر نگراني ما اين است كه اين توجهات بعد از مدتي كم مي شود چرا كه ساختمان هاي دولتي و عمومي در كشور زيادند. كشورهاي خيلي ثروتمند دنيا مثل آمريكا و ژاپن هم بحث بهسازي را ظرف چند سال انجام نمي دهند بلكه ممكن است سال ها طول بكشد مثلا 75 سال. بنابراين بايد برنامه ريزي باشد و هر سال اگر يك سري كارها انجام شد نبايد بدين گونه باشد كه 3-4 سال خيلي خوب بودجه به ارگان ها داده شود و بعد از چند سال مسائلي پيش آيد و دوباره اين بودجه كم شود. اما متاسفانه در كشور ما اين مساله يك مقدار در بعضي از جاها به اين سو رفته كه به علت هاي مختلف كارهاي مطالعات بهسازي در خيلي از ارگان ها كم شده چرا كه با بي توجهي سرمايه گذاري در كارهاي قبل به هدر مي رود.
كشورهاي پيشرفته مثل ژاپن از لحاظ مقاومت ساختمان ها چگونه هستند و در هنگام زلزله چگونه است كه بهتر عمل كرده اند؟
البته بايد تيپ زلزله ها را در نظر داشت. بعضي وقت ها ممكن است در يك منطقه زلزله خيلي بزرگي رخ دهد اما مثلا چون در دريا اتفاق افتاده با اينكه از لحاظ مقياس بزرگ بوده (مثلا 6 ريشتر) مطمئنا فرق دارد با زلزله اي كه در زير يك شهر اتفاق مي افتد مثل زلزله بم. اما بايد پذيرفت كه ساختمان هاي كشورهايي مثل ژاپن در زلزله هاي مشابه بهتر عمل كرده اند. البته آن ها هم در خيلي موارد غافلگير شده اند مثل زلزله كوبه در ژاپن در سال 1995 كه زلزله خيلي شديد نبود اما نزديك شهرهاي بزرگ اتفاق افتاد. بنابراين اين كشورها هم در برابر زلزله آسب پذيرند شايد تيپ زلزله هايشان با ما متفاوت است.
محل وقوع زلزله تاثير زيادي در شدت آن دارد بدين صورت كه بين زلزله اي كه با فاصله زياد از شهر اتفاق مي افتد با زلزله اي كه در شهر اتفاق مي افتد متفاوت است و در زير شهر عميق نيز مهم است. در بم عمق خيلي كم بود. زلزله ها با انرژي كه آزاد مي كنند سنجيده مي شوند. بنابراين ممكن است يك زلزله در كشوري در فاصله 80 كيلومتري از دريا رخ دهد و انرژي كه آزاد مي كند در رده اي قرار گيرد كه به آن بگوييم 6/5 ريشتر و زلزله ديگر در زير شهر اتفاق افتد و اين هم 6/5 ريشتر باشد اما انرژي كه روي سازه مي گذارد و تيپ موج هايي كه ايجاد مي كند خيلي متفاوت است.
حتي ممكن است زلزله خفيفي در منطقه اي رخ دهد اما خسارات زيادي ايجاد كند كه در اينجا جنس خاك خيلي مهم است مثلا خاك منطقه نرم است. ساختمان هاي بلند صدمه مي بينند و ساختمان هاي كوتاه حتي نفهميده اند كه زلزله آمده است. مسائل زيادي وجود دارد كه در زلزله تاثيرگذار است.
نكته اي كه بايد در اينجا گفت اين است كه وقتي زلزله رخ مي دهد، مقايسه هاي سريع انجام نشود چرا كه خيلي وقت ها زلزله رخ مي دهد ارگان ها شروع مي كنند كه مثلا مدارس اين منطقه خراب شده پس نوسازي مدارس خوب عمل نكرده يا فلا ن جا خوب كار كرده اظهارنظر فني خيلي سخت است و نبايد با هم مقايسه شوند. بسياري از موارد بوده كه در مقايسه 2 ساختمان شايد ساختماني از لحاظ فني بدتر هم بوده اما در زلزله سالم باقي مانده است.
اين مساله برمي گردد به اينكه ساختمان چقدر از نيروي زلزله را جذب كرده و همچنين به مشخصات ساختمان و موج ايجاد شده بستگي دارد. مثلا بعضي زلزله ها انرژي كه ساطع مي كنند در موج هايي است كه در زمان تناوب يك ثانيه. در اين حالت ساختمان هايي كه موج ارتعاششان يك ثانيه است بيشتر صدمه مي بينند. در نتيجه ممكن است يك ساختمان بلند كه كيفيت خوبي داشته تخريب شود. بنابراين قضاوت در مورد اينكه آيا ساختمان علت كار بوده كار فني است كه بايد متخصصين آن را تعيين كنند.
آيا مي توان زلزله را پيش بيني كرد؟
ما در ايران يك مركز پيش بيني زلزله داريم و اين بحث مطرح است كه لا اقل با فاصله زماني كم هم زلزله ها تشخيص داده شوند چرا كه در اين حالت مي توان خيلي كارها انجام داد مثلا مي توان سيستم گاز را قطع كرد.
زلزله شناساني كه در اين زمينه كار مي كنند بيشتر به دنبال پيش نشانگر هستند. در واقع با توجه به كارهاي آماري و تجربه زلزله هاي گذشته ومسائل مربوط به مكانيزم زلزله ها سعي مي كنند بين پديده هاي مختلف و زلزله ارتباط برقرار كنند مثلا آيا دماي سطح زمين حين زلزله عوض مي شود چون در خيلي مواقع در هنگام وقوع زلزله دماي زمين گرم تر و چشمه هاي آب گرم دمايشان متفاوت تر شده حتي ممكن است شكل ابرها عوض شود يا پاسخ حيوانات متفاوت مي شود.
متخصصان امر چيزي حدود 60-70 پيش نشانگر را شناسايي كرده اند كه اگر تعداد زيادي از آنها با هم اتفاق بيفتد مي تواند نگران كننده باشد و احتمال وقوع زلزله هست.
اما بيشتر بحث در پيش بيني اين است كه چه تعداد پيش نشانگر بايد همزمان باشد تا زلزله رخ دهد. در ايران هم خيلي كارها انجام شده اما هنوز خيلي نمي شود اطمينان كرد حتي در كشورهاي پيشرفته شايد يكي دو تا زلزله با پيش بيني موفق در تاريخ داريم.
=اطلاعيه پيش فروش آپارتمان اداري و مغازه تجاري در بر خيابان آزادي تهران =
زمين لرزه يك پديده طبيعي است. شايد بتوان گفت اين پديده برخلا ف تصور عامه به خودي خود مخرب نيست. اگر وسط بيابان باشيد و دچار زلزله شويد برايتان اتفاق خاصي نمي افتد مگر اين كه بر اثر شدت زلزله طوري زمين بخوريد خداي نكرده كه دست و پايتان بشكند يا زمين دهان باز كند و شما را به داخل بكشد.
بنابراين بار اصلي تخريب هاي زمين لرزه بر عهده خود انسان است. تركيب ساخت بشر با زمين لرزه است كه مرگ و مير و ويراني ها را باعث شده است.
امروزه دانش زلزله بسيار پيشرفت كرده و متخصصان اين امر آن قدر اطلا عات به دست آورده اند كه مي شود با رعايت نكات ايمني لا زم در ساخت و ساز، زمين لرزه هايي سخت را هم سالم و با حداقل آسيب از سر گذراند.
اين اتفاق در كشورهاي پيشرفته مانند ژاپن، ديگر بديهي شده است. طبق آمارها، ميزان تلفات جاني و خسارات مالي زمين لرزه ها در ژاپن به نسبت با تعداد و شدت بالا ي زلزله هاي سالا نه در اين كشور بسيار اندك است.
اما در ايران ... زلزله بومي كشور ماست. براي همين خيلي عجيب نيست كه انتظار داشته باشيم دانش و مهندسي زلزله در ايران اهميت و اولويت بالا يي داشته باشد. در زمينه تحقيق و پژوهش اوضاع چندان بد نيست و در دانشگاهها و مراكز پژوهش به صورت تخصصي درباره زلزله كار مي شود اما در مرحله اجرا كاستي هاي زيادي وجود دارد و بسياري از ساختمان ها از لحاظ مقاومت در برابر زلزله دچار مشكل هستند. پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله يكي از مراكز تحقيقاتي است كه كارهاي بسياري در زمينه زلزله و عواقب بعد از آن در آن انجام شده است. گفت وگويي با دكتر عبدالرضا سرو قد مقدم رئيس پژوهشكده سازه اين مركز انجام داده ايم تا اطلا عاتي در زمينه نحوه ساخت و ساز و چگونگي مقاومت ساختمانها در هنگام زلزله كسب كنيم.
لطفا مختصري در مورد فعاليت هاي اين مركز توضيح دهيد.
پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله يك مركز تحقيقاتي است زير نظر وزارت علوم تحقيقات و فناوري. وزارت علوم يكسري دانشگاه دارد و يكسري مركز تحقيقات. كار اين مركز اول تحقيقات است بعد كارهاي آموزشي.
كارهايي كه ما در مركز تحقيقاتي درگير آن هستيم تهيه دانش فني است. كار اصلي ما تحقيقات كاربردي است كه يكسري پروژه هاي هدف دار را شامل مي شود. انتهاي اين تحقيقات به جمع بندي مي رسد و به صورت دستورالعمل و آيين نامه ارائه مي شود و كار مركز در اين مرحله معمولا به پايان مي رسد. اين كه اين دستورالعمل ها و آيين نامه ها و ضوابط چقدر اجرايي شود به ارگان هاي اجرايي مثل شهرداري و وزارت مسكن وشهرسازي بر مي گردد كه چقدر با ما تعامل داشته باشند و بخواهند ما اين آيين نامه ها را در اختيارشان قرار دهيم.
سازمان مديريت و برنامه ريزي سابق كه معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي شده قبلا پروژه هاي زيادي با آنها انجام شده همچنين وزارت مسكن و شهرسازي هم با ما در تعامل است اما بيشتر بحث اجرايي به ارگان مذكور بر مي گردد.
مقاوم سازي در ساختمان هاي كشور چگونه است؟
مقاوم سازي از نظر متخصصين از دو ديدگاه مورد توجه است. مقاوم سازي در ساختمان هاي قديم (موجود) 2- مقاوم سازي در ساختمان هاي جديد.
منظور از ساختمان هاي جديد ساختمان هايي است كه قرار است ساخته شود. وقتي ساختماني قرار است ساخته شود طراح دستش باز است كه مثلا اگر ساختمان بتوني است تيرها، ستون ها، آرماتورها و كلا جزئيات مطابق با آخرين يافته ها و آيين نامه هاي روز باشد ودفترچه هاي محاسبه آن تهيه شود و بعد از آن به دست سيستم نظارت و پيمانكار مصالح مي رسد كه هر چه سيستم نظارتي بيشتر باشد كار بهتر انجام خواهدشد.
ما در پژوهشگاه به دنبال طراحي و اجرا و نظارت در ساختمان هاي جديد نيستيم بلكه مهندسين مشاور پروژه هاي كوچك و بزرگي را انجام مي دهند اين مسووليت به عهده آنهاست و كارشناسان ما فقط مسائل و آيين نامه ها را بررسي مي كنند.
در پژوهشگاه ها گروه ساختمان، سازه هاي خاص، شريان هاي حياتي و ديناميت هاي تجربي كار مي كند كه سرگروه اول بدين صورت كارهاي تحقيقاتي انجام مي دهند كه يك ضابطه خاص را كه در آيين نامه هست (بر فرض براي ساختمان هاي مصالح بنايي ابعاد پنجره و در از حد خاصي بيشتر نباشد) بررسي مي كنند. پروژه به صورت مدلهاي كامپيوتري يا آزمايشگاهي بررسي مي شود كه مثلا اين ضابطه خيلي محافظه كارانه است يا نه و ما در ساختمان هاي جديد بيشتر در همين حد ضوابط موجود را بررسي و به روز مي كنيم.
اما مسئله مهم تر در مورد ساختمان هاي موجود است. مشكلي كه در كشورهاي زلزله خيز مثل كشور ماست اين است كه تعداد بسيار زيادي ساختمان وجود دارد مثلا در تهران و خيلي از شهرهاي كشور.
در كشور ما حدودا ساليانه يك ميليون متر مربع ساخت و ساز مي شود و مرتب ساخت و ساز مي شود. اين ساختمان ها (به خصوص قديمي ترها) طبق آيين نامه هاي جديد نيستند. حتي اگر همان موقع (حدود 10 تا 20 سال پيش) ساختمان مطابق آيين نامه هاي آن زمان ساخته شده باشد اما با آيين نامه هاي الا ن مطابقت ندارد. چون آيين نامه هاي حال حاضر هم اطلا عات فني آن زياد شده وهم تجربه زلزله هاي جديد درسهايي داده كه موجب شده ضوابط براي ساختمان هاي فولا دي، بتوني و مصالح بنايي عوض شود.
وقتي ضوابط عوض مي شود ما شكل بزرگ و پيوسته اي در ساختمان هاي موجود داريم كه حتي اگر مطابق ضوابط ساخته شده باشند نياز به بررسي و مقاوم سازي دارند.
ما بحث مقاوم سازي يا بهسازي را در ساختمان هاي موجود بررسي مي كنيم. كار ما اين است كه با ساختمان هاي موجود چه بايد كرد. چون اين موضوع براي همه دولت ها در مناطق زلزله خيز يك دردسر عمده است.
متاسفانه بسياري از اين ساختمانها آسيب پذيرند حتي اگر با آيين نامه زمان خودش ساخته شده باشد. بگذريم كه بسياري از ساختمان ها درهمان زمان هم با آيين نامه زمان خودش مطابق نبوده وساخته نشده است.
بسياري از اين ساختمان ها نقشه ندارند. مصالح خوب در آنها به كار برده نشده، خوب نگهداري نشده يا كاربري اش عوض شده مثلا مسكوني بوده تبديل به مدرسه يا درمانگاه شده است (وقتي كاربري عوض مي شود آيين نامه ها ضوابط متفاوتي پيدامي كنند.)
پژوهشگاه يكي از قسمت هاي تحقيقاتي كه كاركرده و تجربه موفقي داشته در برخورد با ساختمان هاي موجود است يعني دستورالعملي كه در كشور در دستور كار است توسط پژوهشگاه براي سازمان مديريت وقت تدوين شد كه بتوانند در برخورد با ساختمان هاي جديد و ارزيابي آن روال استانداردي را در نظر بگيرند.
استانداردهايي كه براي ساختمان هاي موجود در نظر گرفته مي شود از دو جنبه بررسي مي شود 1- ساختمان هاي دولتي و عمومي 2- ساختمان هاي مردمي
وقتي صحبت بهسازي و مقاوم سازي مي شود ساختمان هاي دولتي و عمومي و شريان هاي حياتي كشور در اولويت قرار مي گيرد ما در كشورمان ساختمان هاي زيادي در شهرها و روستاها داريم كه بيشتر آنها تجاري و مسكوني است اما يكسري از ساختمان ها دولتي است كه اولويت ما در حفظ آنهاست و ساختمان هاي مسكوني در اولويت بعدي قرار دارند.
علت اولويت ساختمان هاي دولتي و عمومي بر ساختمان هاي مردم چيست؟
علت اولويت ساختمان هاي دولتي و عمومي بر ساختمان هاي مردمي اين است كه اگر اين ساختمان ها در هنگام زلزله حفظ شوند بعد از زلزله مي توانند از ابعاد زلزله بكاهند. مثلا مدارس، بيمارستانها يا مخابرات.
مخابرات مي تواند اطلا ع رساني كند، مدارس مي توانند محل اسكان حادثه ديده ها باشند.
از ديد ديگر هم اين موضوع منطقي است و آن از لحاظ بودجه است. نه تنها در ايران بلكه در تمام كشورهاي دنيا بحث مقاوم سازي و بهسازي ساختمان هاي مردم معمولا از جاي ديگر تامين اعتبار مي شود. چون از قدرت دولت خارج است كه بخواهد اين همه ساختمان مسكوني و تجاري را بهسازي كند.
در اكثر موارد مكانيزم هاي تشويقي و تنبيهي تعريف مي شود كه مردم خودشان تشويق شوند يا حتي بعضي جاها به اجبار مكانيزم هايي گذاشته مي شود. بيمه در اينجا مي تواند موثر باشد.
مسئله مهم اين است كه ما از ساختمان هاي عمومي انتظارات خاصي داريم. مثلا در مورد يك بيمارستان اگر بخواهيم آن را بهسازي كنيم انتظارمان اين است كه اين بيمارستان تا زلزله هاي 475 تا 500 سال كه به وقوع مي پيوندد هيچ اتفاقي برايش نيفتد و بتوان در آن جراحي كرد. اتاق عمل و بخش ها صدمه نبيند و مشكلي در كاركرد بيمارستان به وجود نيايد ولي مثلا در زلزله 2500 ساله اگر اتاق عمل آن از كاربري افتاد اشكالي ندارد اما نبايد كسي در آن كشته شود.
ما در مورد زلزله هميشه با ريسك سروكار داريم. ما هيچ وقت نمي توانيم بگوئيم ساختماني بسازيم كه در هيچ زلزله اي براي آن اتفاقي نيفتد. اگر بخواهيم ساختماني بسازيم كه در زلزله هاي خيلي قوي هم صدمه نبيند خيلي غيراقتصادي است و عملا ما چنين بودجه اي نداريم كه حتي براي يك ساختمان هم چنين كاري بكنيم. فقط در موارد خاص مثل نيروگاه اتمي كه تازه براي آن هم در زلزله هاي 2500 تا 5000 ساله طوري طراحي كنيم كه كمتر صدمه ببيند ولي زلزله هاي 10000 يا 20000 ساله ممكن است صدمه ببيند. بالا خره ما بايد يك محدوده ريسك هايي را قبول كنيم.
مسئله اي كه براي ساختمان هاي مان در نظر گرفته مي شود اين است كه در زلزله هاي 500 ساله چگونه باشند مثلا ساختماني در زلزله 475 ساله سقفش نريزد، ايستايي آن حفظ شود ولي ممكن است بعد از زلزله مجبور شوند ساختمان را خراب كنند.
بنابراين ريسكي كه حتي در ساختمان هاي جديد مي پذيريم اين است كه در زلزله هاي با دوربازگشت 475 سال تا 500 سال حتي المقدور كسي دراين ساختمان ها كشته نشود اما ممكن است افراد صدمه ببينند.
به هر حال اگر اين گونه كارها بخواهد انجام شود مطالعات بايد دقيق تر باشد چرا كه يكي ديگر از مشكلا ت ما اين است كه خيلي از ساختمان ها نقشه و اطلا عات كافي ندارند. ما اگر بخواهيم يك ساختمان را مدل سازي كامپيوتري كنيم بايد بدانيم مشخصات و مصالحش چيست، ابعادش چگونه است و آنها را چك كنيم كه در اين سطح زلزله جواب مي دهد يا نه و كجاها صدمه مي بيند؟ اما متاسفانه بسياري از ساختمان ها اطلا عات كافي به ما نمي دهند.
كسب اطلا عات خود نيازمند يك سري استانداردهاست. چرا كه قبلا اين كارها به صورت تجربي انجام مي شد. يك شركت براي اين كه به اطلا عات مي رسيد ممكن بود بگويد من تمام قسمت ها را مي كنم، ديگري بگويد من دو جا را مي كنم و... در اين حالت كارفرما كنترلي نداشت كه چه كسي درست كار مي كند. به هر حال نياز به دستورالعمل و آيين نامه بود كه اين دستورالعمل ها و آيين نامه هاي مان تدوين شده است در اين مورد كار خوبي كه انجام شد اين بود كه به بسياري از ساختمان هاي دولتي و عمومي معرفي شدند. ارگان هاي نظامي، انتظامي، درماني مثل وزارت بهداشت، مخابرات و مدارس تخفيف داده شد تا شروع كنند به اولويت بندي ساختمان هايشان. اين ساختمان ها در اختيار مشاورين ذي صلا ح قرار گرفت كه با اين دستورالعمل ها بررسي شوند.
در حال حاضر بسياري از اين پروژه ها كارهاي مطالعاتي شان انجام شده و بعضي هم به مرحله اجرا درآمد (به خصوص در مدارس) و كار بهسازي آن ها آغاز شده است.
اما مسئله اين است كه بهسازي به صورت رسمي در كشور ما براي ساختمان هاي دولتي و عمومي بوده است و مردم خودشان ساختمان هايشان را بهسازي مي كنند. خيلي از شركت ها به آنها سرويس مي دهند اما بيشتر مردم به صورت خودجوش ساختمان هايشان را بهسازي كرده اند.
آيا بهسازي هايي كه در كشور انجام شده مطابق با استانداردهاي زلزله هست؟
آن دسته از ساختمان هايي كه مطابق با دستورالعمل سازمان مديريت بهسازي شده، بله ولي ما نمي خواهيم براي مردم در شهر و روستا تعهدات خاصي ايجاد كنيم كه اين ساختمان در هر سطح زلزله چه عملكردي از خود نشان مي دهد بلكه فقط مي خواهيم رفتار كلي ساختمان بهتر شود و ايمني آن در حدي باشد كه افراد در آن كشته نشوند. در اين حالت مي توان ساده تر برخورد كرد كه لا زم نباشد مطالعات ميداني خيلي سنگيني انجام دهيم.
ما بايد در بهسازي ساختمان به جايي برسيم كه بيشتر به رفع عيب بپردازيم، وزن ساختمان را كم كنيم و هر چه اجزاي ساختمان به هم پيوسته تر باشد بهتر است و مسلما وقتي اين كارها را انجام داديم وضعيت ساختمان در شرايط بهتري قرار مي گيرد.
اما اگر از ما بپرسند كه ساختمان در زلزله با دور بازگشت 500 سال چطور است ممكن است نتوانيم به آن ريزي نظر دهيم اما ايمني جاني براي اين زلزله ها رعايت خواهد شد. بنابراين يك مشكل اين است كه اگر بخواهيم طبق بررسي گران و وقت گير ساختمان ها را بررسي كنيم امكان پذير نيست و مجبوريم اين روال را براي ساختمان هاي خاص پياده كنيم.
حال اگر بخواهيم ساختمان هايي كه سطح ايمني شان بالا رود دستورالعمل هاي خاصي تدوين شده است.
در ايران يك تيپ ساختمان وجود دارد كه تقريبا 75 تا 85 درصد ساختمان ها به اين نوع ساخته مي شود و ما به اصطلا ح به آنها مي گوئيم مصالح بنايي.
منظور از اين اصطلا ح ساختمان هايي است كه آجري، سفالي يا بتني هستند. در اين ساختمان ها ممكن است كه در آنها ستون فولا دي يا تير بتوني به كار رفته باشد اما آنچه كه بار سازه را بر عهده دارد (چه بار ثقلي يا بار جانبي مثل بار زلزله يا بار) ديوارهاي باربر مصالح بنايي است كه اگر مسائل مربوط به آن رعايت شود سطح ايمني ساختمان ها در كشور بالا مي رود و خيلي از نگراني هاي مردم در حفظ جانشان از بين مي رود بنابراين لا زم است توجه ويژه اي به آن شود.
خوشبختانه اولين دستورالعمل هايي كه براي ارزيابي ساختمان هاي متداول تدوين شد براي اين تيپ ساختمان ها تدوين شد. (توسط وزارت مسكن و شهرسازي و هم مشاور سازمان مديريت)
آيا اين دستورالعمل ها كه تدوين شده به مرحله اجرا هم رسيده است؟
اجراي اين دستورالعمل ها از دست دولت خارج است. دولت مي تواند ارگان هاي زير نظر خودش را مجبور كند و به آنها بودجه دهد و از آنها برنامه بخواهد كه مثلا طبق فلا ن بودجه ظرف 4 تا 10 سال براي بهسازي مدارس در نظر گرفته شده اما براي مردم نمي شود اجبار كرد و بيشتر مكانيزم هاي تشويقي و از همه مهم تر قيمت گذاري ها مي تواند تاثيرگذار باشد.
نكته مهم ديگر كه كارشناسان تاكيد زيادي بر آن دارند شناسنامه فني ساختمان است. شناسنامه فني با ضوابط و آيتم هايي كه دارد مي تواند نشان دهنده وضعيت موجود ساختمان باشد.
بنابراين گام اول در جهت وارد كردن مردم در صحنه اين است كه وضعيت موجود براي هر ساختمان دقيقا مشخص شود. يعني معلوم شود اين ساختمان از لحاظ مقررات ساختماني خوب است، ساختمان ديگر در حد متوسط و ديگري در وضعيت بدي قرار دارد.
متاسفانه در حال حاضر وضعيت ظاهري ساختمان هاي مردم بيشتر ديده مي شود و ملا ك خوبي است در حالي كه ممكن است يك ساختمان با ظاهر خوب از لحاظ مقاومت در برابر زلزله وضعيت بدي داشته باشد. اگر اين موضوع جدي گرفته شود تقريبا با قاطعيت مي توان اميدوار بود كه در مقياس وسيع بحث توجه به مقاوم سازي شروع شود اما در حال حاضر چنين وضعيتي وجود ندارد. مثلا شما براي خريدن يا اجاره كردن خانه اي مي روي هيچ گونه ديدي نداري كه وضعيت اين ساختمان چطور است و اكثر مردم به اين موضوع توجه مي كنند كه ساختمان در كجاي شهر قرار دارد، دكور آن چطور است، امكانات رفاهي آن چگونه است. چون اين مسائل را مي تواني چك كني اما در مورد مسائل ايمني اطلا عاتي نداري.
چه نكاتي را در هنگام ساخت يك ساختمان بايد رعايت كرد و هنگام خريد چه نكاتي مي تواند به يك خريدار كمك كند كه يك خانه مطابق با استانداردها باشد؟
در مورد مسائل فني ساختمان چند نكته مي تواند كمك كند. مثلا اگر بدانيد كه اين ساختمان ها چقدر با آئين نامه ها مطابقت دارد آيا نقشه هاي اجرايي آن موجود است، آيا توسط ناظر ذي صلا ح كنترل شده يا پيمانكار ذي صلا ح بوده يا تجربي؟ اين چند آيتم مي تواند كارنامه يك ساختمان را مشخص كند. در اين حالت اين آيتم ها مي تواند در قيمت ساختمان تاثيرگذاشته و ديگر اين طور نباشد كه ساختمان هاي يك منطقه يك قيمت داشته باشند. بنابراين سازنده هم چون مي داند كه سود او تابع اين گزينه ها مي شود بنابراين به اين موارد توجه بيشتري مي كند.
در حال حاضر سازندگان مي بينند كه سود بيشتر در سنگ و نما و...است اما اگر به او گفته شود چنين كنترلي در آپارتمان در قيمت آن تاثير زيادي دارد بنابراين او هم به اين مسئله توجه بيشتر كرده و ايمني ساختمان رعايت مي شود.
بايد همه فشارها از طرف كارشناسان امر، رسانه ها و ارگان ها ايجاد شود تا شناسنامه فني ساختمان تدوين شود.
شناسنامه فني توسط كدام ارگان بايد تدوين و اجرايي شود؟
مراكز تحقيقاتي يا دانشگاه ها مي توانند كار تدوين آن را بر عهده گيرند. اما مساله مهم تر اجراي آن است كه به وزارت مسكن و شهرسازي و خصوصا شهرداري برمي گردد. چرا كه مجوزها دست شهرداري است. شهرداري مجوز ساخت و تغيير كاربري مي دهد. مردم براي نوسازي به آنجا مراجعه مي كنند. وقتي كه هزينه نوسازي و ماليات از ساختمان هايي كه كيفيت بدي دارد بيشتر گرفته شود يا از كسي كه ساختمان با كيفيت پايين دارد ارزان تر خريده شود يا كمتر اجاره شود و در انتقال و فروش و... سختگيري هايي شود، مي تواند در اين امر موثر باشد.
نكته مهم ديگر مشاركت بيمه است. بيمه در كشورهاي ديگر خوب جواب داده است. وقتي اشخاص مجبور شوند بيمه زلزله ساختمان داشته باشند، هزينه بيمه مي تواند به مشخصات ساختمان ربط داشته باشد يعني ساختماني كه كيفيت بدي دارد بيمه ساليانه آن زياد و ساختماني كه خوب باشد بيمه ساليانه آن كمتر باشد.
بنابراين مواردي بايد باشد كه افراد به ساخت خانه هايي مطابق با استانداردهاي زلزله تشويق شوند. متاسفانه در مسائل مربوط به زلزله خيلي از ريسك هايي كه در نظر مي گيريم اين است كه احتمال آنها چقدر است يعني مي گوييم اين ريسك احتمالش كم است پس كمتر اهميت مي دهيم. اما واقعيت اين است كه ريسك هايي كه در نظر گرفته مي شود بايد نتايج آن سنجيده شود. يك ريسكي هست كه احتمالش كم است اما اگر اتفاق بيفتد نتايجش ممكن است چند نسل را تحت الشعاع قرار دهد. مثل زلزله بم، رودبار، منجيل و... كه البته تازه در شهرهاي بزرگ اتفاق نيفتاد اما چند نسل تحت الشعاع قرار گرفتند ما نمي توانيم با زلزله همان طور برخورد كنيم كه با تصادفات رانندگي برخورد مي كنيم چرا كه در تصادفات رانندگي چند نسل خانواده اي داغدار مي شوند. البته اين مساله هم خيلي بد است اما تاثيرات آن با تاثيرات زلزله قابل مقايسه نيست به هر حال اگر بخواهيم تجربه نسبتا موفق مقاوم سازي ساختمان هاي موجود در بخش هاي دولتي و عمومي در بخش هاي مردمي و خصوصي هم به وجود آيد يكي از راه هاي آن ضابطه مند كردن وضعيت موجود است.
كارشناسان امر در اين باره كاري كه مي توانند انجام دهند تدوين شناسنامه فني است، يعني شناسنامه فني چه فرم باشد، كنترل ها به چه نحو باشد در ساختمان به چه جاهايي به عنوان اولويت اول توجه شود.
البته بحث شناسنامه فني بحث مهمي است كه بايد توجه خاصي به آن داشت كه حتما اجرايي شود و صوري نباشد چرا كه ممكن است از فردا بگويند همه ساختمان ها شناسنامه فني دارند اما اطلاعاتي كه در آن هست چيز خاصي را نشان نمي دهد. اگر اين مهم انجام شود گام هاي بعدي راحت تر پيش مي رود البته راه براي كمتر كردن آسيب پذيري ساختمان ها در مقابل زلزله طولاني است.
چه ايراداتي در يك ساختمان كليدي است و عدم رعايت آن در هنگام زلزله باعث صدمه زدن به ساختمان مي شود؟
ممكن است در يك ساختمان كه ساخته مي شود حتي كسي هم كه تخصصي ندارد بتواند كلي ايراد در آن پيدا كند مثلا ديوار كج است، اتصالاتش خوب جوش نخورده است و... اما يكسري ايرادات، ايرادات كليدي است كه بايد به آنها توجه ويژه اي داشت. ايرادهاي كليدي به تيپ سازه ربط دارد. مثلا براي ساختمان هاي فولادي جوشكاري و اتصالات نكته مهم است و ما به دنبال آن هستيم كه آيا اتصالات و جوشكاري درست انجام شده يا نه؟ در حالي كه در ساختمان هاي بتني مصالح و نحوه جايگذاري آنها مهم است كه مثلا آيا آرماتورها در جاي خود قرار گرفته اند يا نه.
حداقل كاري كه مردم مي توانند انجام دهند اين است كه وقتي مي خواهند ساختماني اجاره كنند يا بخرند ببينند نقشه هاي آن موجود است.
يكي از مشكلات عمده ما در اين مقوله اين است كه بسياري از اين ساختمان ها نقشه ندارند. كاري كه مي توان تا تدوين و اجرايي شدن شناسنامه فني انجام داد اين است كه مردم لااقل در مورد نقشه ها طلب بيشتر مي كنند. نقشه هاي ساختمان وقتي موجود باشد تا حد زيادي مي تواند به كسي كه مي خواهد نكات فني را چك كند كمك كند كه آيا جزئيات خوب رعايت شده يا نه؟ اما مشكل به اينجا ختم نمي شود و در خيلي از موارد ممكن است نقشه ها عينا اجرا نشده باشد. بعضي وقت ها حين ساخت بعضي از مصالح پيدا نمي شود و پيمانكاران آن را عوض مي كنند كه در اين موارد نيز نظارت نقش مهمي دارد. در خيلي موارد ممكن است در ساختمان مسائلي رعايت نشود و فرد جريمه شود. اما آيا اين جريمه شدن نقاط ضعف ساختمان را برطرف مي كند؟ اين حداقل مواردي است كه تا تدوين و اجرايي شدن شناسنامه فني مي توان در نظر گرفت چرا كه فرد متخصص با اطلاعات مي تواند به جمع بندي برسد.
در مورد ساختمان هاي مصالح بنايي ما بيشتر نگران اين هستيم كه نحوه اتصال سقف به ديوار چگونه است چون خيلي از اين ساختمان ها اتصالاتشان درست نيست و در هنگام زلزله ديوار جابه جا مي شود، سقف فرو مي ريزد و افراد كشته مي شوند.
نحوه اتصال ديوار به ديوار بايد يك ضابطه خاصي داشته باشد و بتوان آن را راحت چك كرد. اين موارد به ميزان زيادي مي تواند موثر باشد.
اما نكته اي كه در اينجا بايد گفت اين است كه رعايت نكردن خيلي از ضابطه ها (90 درصد) به قصد نيست و در خيلي از موارد به خاطر عدم اطلاع است.
اينكه ما مي گوييم بيشتر مشكل ما در اجراست واقعيت اين است كه حجم ساخت و ساز در كشور ما زياد است (شايد در مقام اول باشيم) با اين حجم زياد نمي توان در همه روستاها و شهرها انتظار داشته باشيم نيروهاي آموزش ديده كار انجام دهند.
در اين موقع است كه افرادي كه تجربي هستند وارد كار مي شوند. بنابراين وقتي كسي تجربي كار كرده و ساختمان را مي سازد شايد به خاطر عدم آموزش است كه نمي داند كه اتصال بين دو ديوار چگونه بايد به صورت اصولي رعايت شود. چنين فردي 30-40 سال كار كرده و فرد باتجربه اي است و وقتي ما در مورد زلزله هاي با دور بازگشت 500 سال و 2500 سال و... صحبت مي كنيم، چنين شخصي در فكرش هم نمي گنجد. وقتي كه 40 سال كار كرده وهيچ مشكلي هم برايش به وجود نيامده است باورش نمي شود كه يك ناظر به او بگويد فلان جا مشكل دارد. استدلال او اين است كه مثلا ايشان از دانشگاه آمده. ما 40 سال كار كرديم و هيچ مشكلي پيش نيامده است و حالا مي خواهند با اين حرف ها هزينه ما را بالا ببرند.
اما در صورتي كه آموزش داده شود كلاس هاي آموزشي ايجاد شود و فيلم زلزله هاي گذشته نشان داده شود كه چگونه يك ساختمان بتني با اين عظمت در زلزله مثل اسباب بازي به هم پيچيده و اتصالات از بين رفته و ساختماني كه الان استوار ايستاده در چند ثانيه چه بلايي بر سرش مي آيد خيلي مي تواند موثر باشد. البته در حال حاضر دوره هاي آموزشي ايجاد شده اما طبق معمول ما نمي توانيم يك دفعه اين كار را انجام دهيم.
خيلي از جاها شروع كرده اند مثلا براي ساختمان هاي با متراژ بالا كه پيمانكار آن بايد ذي صلاح باشد (تحصيلاتي در اين رشته داشته باشد گواهي داشته باشد) هر چه ما بتوانيم اين روند را به پيمانكارهاي پايين تر بياوريم مثلا كساني كه جوشكاري مي كنند، بتن ريزي مي كنند و... هم دوره اي ببينند بسيار مفيدتر و مثمرثمرتر خواهد بود. البته اينجا نقش وزارت كار و آموزشكده هاي فني و حرفه اي مشخص مي شود كه تعداد زيادي افراد آموزش ديده و البته كارا تربيت شود كه در اين حالت مساله نظارت هم حل شده و مشكلات آن كمتر خواهد شد. چرا كه وقتي در حالت تجربي مسائل رعايت نمي شود، ناظر هم نمي تواند 24 ساعته مقيم يك ساختمان باشد بنابراين اين مسائل به وجود مي آيد.
رعايت اين مسائل براي ما كه نگران زلزله در شهرهاي بزرگمان هستيم بسيار خوب است و مي تواند دور نماي خوبي داشته باشد. هر چند كه در تاريخ معاصرمان خوشبختانه زلزله در شهرهاي بزرگ نداشته ايم اما وقتي به شهرهايمان نگاه مي كنيم كه چه عواقبي در انتظارمان است و چه فاجعه اي ممكن است پيش آيد نگرانيمان بيشتر مي شود چرا كه زلزله شناسان هم مي گويند آمدن زلزله قطعي است و در آمدنش شكي نيست اما زمان آن معلوم نيست پس در اين حالت بايد آمادگي بيشتري داشته باشيم.
تهران به عنوان شهري كه ساخت و ساز در آن زياد است هنگام وقوع زلزله چه موقعيتي دارد؟
مطالعات كلي كه انجام شده و هم در پژوهشگاه و هم در مديريت شهري مثل اعضاي شوراي شهر برآوردهاي مختلفي داده اند. مثلا در سناريوي ژاپني هاست كه اگر گسل جنوب شهر فعال شود چه طور خواهد بود يا گسل شمال شهر چه اتفاقي مي افتد؟
در آسيب پذيري شهر تهران همه متفق القول بوده اند و حتي در مطالعات اعداد و ارقامي هم از كشته ها و زخمي ها داده اند كه البته اين وابسته به فرضيات آن مطالعه است.
در واقع اينكه مشكل هست و داريم در آن شكي نيست اما بحث اين است كه نحوه برخورد چگونه باشد يعني بيان مشكل بايد با حل آن متناسب باشد. صرف ترساندن مردم كار جالبي نيست و در نهايت هم ممكن است معكوس عمل كند بعد از يك مدت مردم مي گويند پس نمي توان كاري كرد زلزله هم آمد كه آمد و بسياري را موارد ديگر رعايت هم نمي كنند.
پس اطلا ع رساني و نشان دادن خطرات كه راه حلي در موازاتش گذاشته نشود راه حل مناسبي نيست و خيلي موثر نيست. كاري كه ما مي توانيم انجام دهيم اين است كه هم اطلا عات فني آماده باشد و هم مكانيزم هاي اجرايي به كار افتد.
برج هايي كه در كشور خصوصا تهران ساخته مي شود چه وضعيتي دارند؟
در مورد برج ها خوشبختانه البته به طور نسبي ساختمان هاي بلندتر شايد به خاطر اينكه بلند هستند و در اغلب موارد در جاهاي بدي هم قرار گرفته اند دور مناطقي كه نزديك گسل هست قرار دارند و همچنين به خاطر فرمش كه با ساخت وساز سنتي متفاوت است در مجموع در حين ساخت توجه بيشتري به آن ها مي شود. اما به طور كلي نمي توان گفت كه وضعيت برج ها مطلوب است. به هر حال يك سري دقت هاي طراحي و اجرايي در آن ها بيشتر رعايت مي شود. بنابراين واقعيت اين است كه ما بايد توجه بيشتري به بافت هاي فرسوده و قديمي تر و سنتي تر كنيم و درساخت ساختمان هاي جديد دقت و نظارت بيشتري شود. در مجموع برج ها در خطر ثانويه هستند نسبت به ساختمان هاي قديمي تر و سنتي تر و حتي ساختمان هاي كوتاه.
در شهرهاي مثل بم و رودبار... كه در زلزله تلفات و صدمات زيادي داشتند روند ساخت و ساز هاي جديد چگونه بوده آيا مقاوم سازي در آن ها رعايت شده است؟
عموما بهتر مي شود ولي اين طور نيست كه بتوان به طور مطلق گفت مثلا در بم كه زلزله رخ داد ساخت و ساز هاي بعدي با نظارت بهتر ساخته شدو مي شود. در مجموع سختگيري ها خيلي بيشتر بوده است و بنياد مسكن به كمك نظام مهندسي نظارت بيشتري داشتند و سيستمي كه پياده شد ساختار با نظمي بود. در بعضي موارد حتي سخت گيري ها بيشتر از آيين نامه بود.
اما يك مساله مهم ديگر كه در آن جا نيز قابل توجه بود حجم زياد ساخت و ساز باعث شد كه با توجه به كمبود نيروي كار آموزش ديده در كشور مشكلا تي در ساخت و ساز هم به وجود آيد و مردم مشكل ساز شدند. در مواردي ديده مي شد كه به خاطر مسائل اقتصادي خود مالكين در كارهاي فني دخالت مي كنند اين مساله به خاطر اين بود كه هزينه ها پايين آيد. در هر حال كسي كه افرادي از خانواده اش را از دست داده و زير جاي سقف دار نمي خوابد و هنوز هم همين طور است باز تحت فشارهاي اقتصادي با تيم هاي فني چانه مي زدند و خواسته هاي غير معقول داشتند.
پس مي بينيم كه مردم حتي مسائلي كه براي خودشان رخ داده را يادشان مي رود. اينجاست كه تخصصي بودن كار بايد حفظ شود.
اين مساله خيلي از شهرهاي كوچك تر هم هست و مردم در مسائل فني خيلي تصميم گير هستند.
يعني اگر زلزله اي مشابه همان زلزله در اين شهر اتفاق افتد ديگر شاهد چنين فاجعه اي نخواهيم بود؟
من خيلي اميدوارم كه بسيار كمتر خواهد بود. اگر زلزله مشابهي اتفاق افتد چون سطح متوسط ساخت و ساز ارتقا يافته اما چون تيم حرفه اي پيمانكاري كم است مشكلاتي هم وجود دارد.
اين مسائل به راحتي با كنترل و آموزش قابل حل است. وقتي ما در مورد مسائل پزشكي دخالت نمي كنيم مثلا براي قلبمان خودمان دارو تجويز نمي كنيم و وارد مسائل تخصصي نمي شويم اما اطلاعات داريم كه مثلا چه چيز براي بيمار قلبي بد است يا كلسترول بالا براي قلب مضر است. در مورد ساختمان هم بايد اين طور باشد و بپذيريم كه اگر كسي براي ما ساختمان مي سازد اگر اشكالي به ذهنمان مي رسد بتوانيم جلوي اين اشكالات را بگيريم اما از طرفي هم نبايد در كار تخصصي وارد شويم.
شريان هاي حياتي (مثل سيستم هاي آب و گاز) در هنگام وقوع زلزله در چه وضعيتي قرار دارند؟
تجربه زلزله هاي گذشته نشان داده كه حوادث ثانويه مثل آتش سوزي يكي از عوامل بوده بنابراين مورد توجه قرار گرفته اند. به همين دليل مطالعه و اجراي چند پروژه بزرگ در تهران شروع شده است. ما انتظار داريم كه سيستم آب و فاضلاب در اين شرايط حفظ شود و تخريبشان به حداقل برسد اما در سيستم گاز نگرانيم كه بيشتر باعث تشديد زلزله مي شوند. عموما بايد روي سيستم هاي قطع كار شود. سيستم هايي كه مراكز توزيع و تقليل فشار گاز را تشخيص دهند و نشتي هاي پيش آمده را نشان دهند و در آن لحظه سيستم گاز را قطع كنند مي تواند كمك زيادي به پيشگيري از فاجعه كنند.
به سيستم هاي دولتي و عمومي تر هم در اين مورد توجه بيشتري شده اما بيشتر نگراني ما اين است كه اين توجهات بعد از مدتي كم مي شود چرا كه ساختمان هاي دولتي و عمومي در كشور زيادند. كشورهاي خيلي ثروتمند دنيا مثل آمريكا و ژاپن هم بحث بهسازي را ظرف چند سال انجام نمي دهند بلكه ممكن است سال ها طول بكشد مثلا 75 سال. بنابراين بايد برنامه ريزي باشد و هر سال اگر يك سري كارها انجام شد نبايد بدين گونه باشد كه 3-4 سال خيلي خوب بودجه به ارگان ها داده شود و بعد از چند سال مسائلي پيش آيد و دوباره اين بودجه كم شود. اما متاسفانه در كشور ما اين مساله يك مقدار در بعضي از جاها به اين سو رفته كه به علت هاي مختلف كارهاي مطالعات بهسازي در خيلي از ارگان ها كم شده چرا كه با بي توجهي سرمايه گذاري در كارهاي قبل به هدر مي رود.
كشورهاي پيشرفته مثل ژاپن از لحاظ مقاومت ساختمان ها چگونه هستند و در هنگام زلزله چگونه است كه بهتر عمل كرده اند؟
البته بايد تيپ زلزله ها را در نظر داشت. بعضي وقت ها ممكن است در يك منطقه زلزله خيلي بزرگي رخ دهد اما مثلا چون در دريا اتفاق افتاده با اينكه از لحاظ مقياس بزرگ بوده (مثلا 6 ريشتر) مطمئنا فرق دارد با زلزله اي كه در زير يك شهر اتفاق مي افتد مثل زلزله بم. اما بايد پذيرفت كه ساختمان هاي كشورهايي مثل ژاپن در زلزله هاي مشابه بهتر عمل كرده اند. البته آن ها هم در خيلي موارد غافلگير شده اند مثل زلزله كوبه در ژاپن در سال 1995 كه زلزله خيلي شديد نبود اما نزديك شهرهاي بزرگ اتفاق افتاد. بنابراين اين كشورها هم در برابر زلزله آسب پذيرند شايد تيپ زلزله هايشان با ما متفاوت است.
محل وقوع زلزله تاثير زيادي در شدت آن دارد بدين صورت كه بين زلزله اي كه با فاصله زياد از شهر اتفاق مي افتد با زلزله اي كه در شهر اتفاق مي افتد متفاوت است و در زير شهر عميق نيز مهم است. در بم عمق خيلي كم بود. زلزله ها با انرژي كه آزاد مي كنند سنجيده مي شوند. بنابراين ممكن است يك زلزله در كشوري در فاصله 80 كيلومتري از دريا رخ دهد و انرژي كه آزاد مي كند در رده اي قرار گيرد كه به آن بگوييم 6/5 ريشتر و زلزله ديگر در زير شهر اتفاق افتد و اين هم 6/5 ريشتر باشد اما انرژي كه روي سازه مي گذارد و تيپ موج هايي كه ايجاد مي كند خيلي متفاوت است.
حتي ممكن است زلزله خفيفي در منطقه اي رخ دهد اما خسارات زيادي ايجاد كند كه در اينجا جنس خاك خيلي مهم است مثلا خاك منطقه نرم است. ساختمان هاي بلند صدمه مي بينند و ساختمان هاي كوتاه حتي نفهميده اند كه زلزله آمده است. مسائل زيادي وجود دارد كه در زلزله تاثيرگذار است.
نكته اي كه بايد در اينجا گفت اين است كه وقتي زلزله رخ مي دهد، مقايسه هاي سريع انجام نشود چرا كه خيلي وقت ها زلزله رخ مي دهد ارگان ها شروع مي كنند كه مثلا مدارس اين منطقه خراب شده پس نوسازي مدارس خوب عمل نكرده يا فلا ن جا خوب كار كرده اظهارنظر فني خيلي سخت است و نبايد با هم مقايسه شوند. بسياري از موارد بوده كه در مقايسه 2 ساختمان شايد ساختماني از لحاظ فني بدتر هم بوده اما در زلزله سالم باقي مانده است.
اين مساله برمي گردد به اينكه ساختمان چقدر از نيروي زلزله را جذب كرده و همچنين به مشخصات ساختمان و موج ايجاد شده بستگي دارد. مثلا بعضي زلزله ها انرژي كه ساطع مي كنند در موج هايي است كه در زمان تناوب يك ثانيه. در اين حالت ساختمان هايي كه موج ارتعاششان يك ثانيه است بيشتر صدمه مي بينند. در نتيجه ممكن است يك ساختمان بلند كه كيفيت خوبي داشته تخريب شود. بنابراين قضاوت در مورد اينكه آيا ساختمان علت كار بوده كار فني است كه بايد متخصصين آن را تعيين كنند.
آيا مي توان زلزله را پيش بيني كرد؟
ما در ايران يك مركز پيش بيني زلزله داريم و اين بحث مطرح است كه لا اقل با فاصله زماني كم هم زلزله ها تشخيص داده شوند چرا كه در اين حالت مي توان خيلي كارها انجام داد مثلا مي توان سيستم گاز را قطع كرد.
زلزله شناساني كه در اين زمينه كار مي كنند بيشتر به دنبال پيش نشانگر هستند. در واقع با توجه به كارهاي آماري و تجربه زلزله هاي گذشته ومسائل مربوط به مكانيزم زلزله ها سعي مي كنند بين پديده هاي مختلف و زلزله ارتباط برقرار كنند مثلا آيا دماي سطح زمين حين زلزله عوض مي شود چون در خيلي مواقع در هنگام وقوع زلزله دماي زمين گرم تر و چشمه هاي آب گرم دمايشان متفاوت تر شده حتي ممكن است شكل ابرها عوض شود يا پاسخ حيوانات متفاوت مي شود.
متخصصان امر چيزي حدود 60-70 پيش نشانگر را شناسايي كرده اند كه اگر تعداد زيادي از آنها با هم اتفاق بيفتد مي تواند نگران كننده باشد و احتمال وقوع زلزله هست.
اما بيشتر بحث در پيش بيني اين است كه چه تعداد پيش نشانگر بايد همزمان باشد تا زلزله رخ دهد. در ايران هم خيلي كارها انجام شده اما هنوز خيلي نمي شود اطمينان كرد حتي در كشورهاي پيشرفته شايد يكي دو تا زلزله با پيش بيني موفق در تاريخ داريم.